AV. CEM BAYINDIR
Bu yazımızın konusu, Atatürk’ün kendi el yazısı ile yazılmış küçük notlarını, anımsatmalarını içeren defter. Defterin Osmanlıca aslından Latin harflerine dönüştürülmesini önce Şükrü Tezer TTK aracılığıyla Hakan Türkkan ise Kopernik Yayınları’ndan kitap biçiminde yapmışlar.
Çalışmalar birbirlerini tamamlayıcı nitelikte.
Muhtıra Defteri olarak arşivlere girmiş bu defterde Atatürk’ün küçük küçük askerlik ve gözlem notları bulunmakta olup, Atatürk’ün Ziyaret’ten hareketi ve Bitlis’e gidiş günü olan 9 Kasım 1916 (27 Teşrinievvel 1332) Perşembeden başlayıp sonra ara verilip, 25 Aralık 1916 (12 Kanunuevvel 1332) pazartesi günü ise yarım kalmış izlenimi vererek bitmektedir.
Çanakkale’de büyük kahramanlıkları ile adını duyuran Mustafa Kemal, karargâhı Edirne’de bulunan Onaltıncı Kolordu Komutanlığına atanmış, kısa süre sonra bu Kolordu’nun Diyarbakır’da kurulması kararı üzerine 26 Mart 1916’da Diyarbakır-Bitlis-Muş Cephesi’ne geçmiş, 1 Nisan 1916 da tümgeneral rütbesini almıştır.
2. Ordu komutanı Ahmet Faik Paşa’nın şehit düştüğü Karlıova Çavreşi Dağları’nda en rütbeli asker olarak komutayı ele alan Atatürk, şiddetli-kanlı çatışmalar sonrası 8 Ağustos 1916 sabahı Muş’u, aynı günün akşamı Bitlis’i, Rus işgalinden kurtarmış, sonradan Rusların ikinci kez işgal etmesi üzerine 14 Mayıs 1917 tarihinde Muş’u ikinci kez Rus askerinden almıştır.
Mustafa Kemal Paşa, Aralık 1916’da Ahmet İzzet Paşa’nın izinli olarak bir süre İstanbul’a gitmesi üzerine vekâleten 2. Ordu Komutanlığı’na tayin edilmiş, bu ordunun kurmay başkanı Albay İsmet Bey olduğundan, İsmet İnönü ile emir-komuta zinciri içinde ilk görüşmesi, güven duyması ve yakın dostluğunun başlangıcı Elazığ Palu’nun Sekrat köyünde bu dönemde olmuştur. (Hatıralar, İsmet İnönü, Bilgi Yayınevi, 2014, s. 105-109)
Şimdilerde, Atatürk’süz Türk tarihi oluşturmak isteyen fesli ve derin çakma tarihçilerden tarih öğrenen siyasal gücün tüm çabalarının boşa olduğunu gösteren, büyük kahraman Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün zorlu askeri görev yaşamından bir kesiti sunan bu defterde, onun Elazığ’da görev nedeniyle bulunduğu 12 Aralık 1916-25 Aralık 1916 arasındaki bölümü olduğu gibi ilginize sunuyor, “30 Ağustos Zafer Bayramımızı övünçle kutluyorum:
Mustafa Kemal ve Ahmet İzzet Paşa Alman Karargahı’nda Alman subay arkadaşlarıyla, Mardin’de. (1917)
“12 Aralık 1916
Sabahleyin Rauf geldi. İhsan, İdare Başkanı’ndan aldığı dersi okudu. Belgeleri gördüm.
Yardımcım Arıburnu çarpışmalarına ait raporu okudu. Pek güzeldir. Kuvvetli belgeler vardır.
23. Alaya gelmeye hazırlık emri verilecek.
Bugün akşam Tahsin Bey’den “Bir sene kıdem arttırıldığı ve İzzet Paşa’nın yokluğu süresince İkinci Orduya vekâleten tayin olunduğum” telgrafı geldi.
Yine bu gece İzzet Paşadan Elazığ vilayeti hediyesi olan 4-5 yaşında 1.48 boyunda kırmızı tonda bir kısrağın kura ile bana isabet ettiği bildirildi.
13 Aralık 1916
Sabahleyin Nuri Bey’den gelen şifrede İzzet Paşa’nın bir-iki hafta izinli olarak İstanbul’a gideceğini ve Ali Paşanın vekalet edeceğini, Paşa’nın telefonla söylediği bildiriliyordu.
İzzet Paşa Hazretleri de birkaç gün izinli olarak İstanbul’a gideceğinden vekalet etmek üzere Ordu karargâhına hareketim emrolunuyordu.
Yarın hareket edeceğimi ve bir yük otomobili gönderilmesini rica ettim.
14 Aralık 1916
Silvan’dan oto ile 3,5 saatte Diyarbakır’a geldim. Yanımda Cevat, Neşet, Şükrü. Güzel karşılama. Gece Vali Bey’in evinde.
Arif, Falkenhausen Beylerle yiyecek içecek ve konaklamaya dair görüştüm.
Gece Osman Bey ve diğer bazı kimseler de vardı.
Geçen hayat hakkında birkaç hikâye…
15 Aralık 1916
Diyarbakır’dan Ergani Madeni’ne hareket. Yolda beş defa lastik patlaması. Öğleden sonra saat 3.30’da ulaşıldı. Gece Maden dairesinde. Sancak yöneticisi, İzzettin Bey’in akrabası. İzzet Paşa Hazretleriyle konuşma hususunda yardımcılarımız aracılığıyla haberleşme. Yarımca’da kararlaştırıldı.
16 Aralık 1916
Sabah saat 5.00’te Ergani Madeni’nden hareket. Sabah saat 9.45’te Sekerat batısına kadar yürüyüşe devam ve orada İzzet Paşa Hazretleriyle konuşma. Ayak üstü birkaç dakika görüştük. Daha sonra İzzet Paşa hareketine devam etti. Biz, İsmet Bey ve diğerleri Sekerat’a geldik. Pertev Paşa da Avrupa’ya gitmek üzere burada.
Prens Mehmet Ali Paşa Celâl’de karargâhta. Yemekten sonra İzzet Paşa Hazretlerinin bıraktıkları notları okudum. İsmet Bey’le durum değişikliği hakkında görüştüm.
Gece pek fena uyudum.
17 Aralık 1916
Sabahleyin gelen telgrafları gördüm.
Kemal Bey (Dördüncü Kolordu Kurmay Başkanı) geldi, görüştük. Palu Kaymakamı geldi. İbrahim Bey adında ileri gelenlerden biri geldi. Başkanları ziyaret ettim.
Ordunun, Genç-Darahini-Hun-Gökdere dağları-Çille dağı hattına çekilmesi hakkında emir verdim.
Bitlis, Diyarbakır valilerini davet ettim. Elazığ’a davet edeceğim. Amacım, yiyecek içecek konusunu sözle halletmektir, Araç gereçlerle ilgili olarak Levazım Başkanlığını Karargâha getirtiyorum. 5. Fırka Kumandanı Fuat Bey’e konaklama müfettişliğini teklif ettim.
18 Aralık 1916
Sabahleyin Kurmay Yarbay Kemal Beyle görüştüm. Enver Paşa’dan 6. Ordu’ya bir tümen sevki hakkında emir geldi. 4 tarihli.
14. Tümen’in bir alayı, 47. Tümen’in bir alayıyla değiştirilerek göndermeye hazır. Bu şekilde cevap.
Başka ordudan tamamlanmak üzere asker talep edildi.
Enver Paşa’dan İzzet Paşa’nın yokluğu sırasında 2. Ordu’nun Vehip Paşa’dan direktif alacağı hakkında emir geldi.
10 Mart’ta yürürlükte olan bir işleme göre.
19 Aralık 1916
Telgrafları gördüm. 8. Tümen kar nedeniyle sıkıntılı.
İsmet Bey’le görüş alışverişinde bulundum. Başkumandanlığa ve Vehip Paşa’ya yeni düzenlemeler hakkında bilgi verdim. İzzet Paşa’yı da haberdar ettim.
6. Ordu, tümeni sordu; cevap verdim.
Mehmet Ali Efendi adında bir yüzbaşıya nasihat.
Yemekten sonra Palu’ya gittim. Kaymakamla görüştüm. Köprünün çabuk yapılmasını tavsiye.
İzzet Paşa, Menzil Kumandanlığı için Nuri ve İzzettin Beylere de onay verdi. Memduh Bey perşembe günü hareket edecek.
6-7 gecesi saat 2.00’ye kadar İsmet Bey’le görüştük. Menzil Müfettişliğinden başlayarak İzzet Paşa İsmet Bey’i tercih ediyordu. Ben, Fuat Bey’i
20 Aralık 1916
II.Ordu Komutanı Tümgeneral Mustafa Kemal Diyarbakır’da Avusturya-Macaristan Otomobil Kolunu ziyaretinde. (1917)
Öğleden sonra saat 3.00’e kadar ordu işleriyle meşguliyet. Sonra atla bir saat uzaklıkta bulunan Ordu Karargâhı Süvari Bölüğü’ne gittik. Karanlıkta döndük. Bölük Kumandanı Yüzbaşı Fevzi Efendi.
Dönüşte yemeğe kadar Prens Mehmet Ali Paşa Celâl ile görüştüm. Yemekten sonra yalnızım. Önemli belgelerin bitirilmesi işlemlerini bekliyorum. Dün geceki uykusuzluktan dolayı hemen şimdi uykum var.
İbrahim Tali Bey geldi. Onunla epeyce görüştük. Bu sırada bazı belgeler geldi.
21 Aralık 1916
Sabahleyin yatak odasında iken raporlar geldi. İdare nizamnamesi gereğince şimdiye kadar yaptığım seyahatlerin ödeneklerini almak lazım.
Halil Paşa 14. Fırka’nın olabildiğince hızlı olarak harekete geçirilmesini yazıyor.
Eşyalarım geldi. Akşam üzeri biraz yaya dolaştım.
Kolorduları daha hızlı nakil için biraz sıkıştırdım.;Posta (Diyarbakır) Başmüdürüne uyarı yazdım.
22 Aralık 1916
Kayda değer bir şey yok
23 Aralık 1916
Gökdere dağı-Çille dağı sınır korumasını teftiş için Sekerat’tan Kurmay ve Topçu müfettişi İstihkâm Kumandanı Prens Mehmet Ali Paşa Celâl ile birlikte hareket.
Bahçeköy civarında otomobil çamura battı. Atlarla İsa Ağa mezrasına kadar sınırı teftiş ederek gittik. Geceyi orada geçirdik. İsa Ağa mezrası küçük fakat güzel bir köy. Evleri temiz. Çok rahat ettik.
24 Aralık 1916
Gökdere dağının tepesine çıktık. Tekrar İsa Ağa mezrasına indik. Bu bölgeye yaklaşan 33. Alay’a köylere yerleşmelerini doğrudan doğruya emrettim. Sonra Okçuyan üzerinden savunma bölgesinin içinden Bahçeköy’e geldik. Orada yemek yedik. Sonra otomobille Tepeköyü’ne geldik. Harap, yalnız bir ev var.
25 Aralık 1916
Bugün savunma bölgesinin sol tarafını…”